ZACHOWEK – CZYM JEST, KOMU PRZYSŁUGUJE, ILE WYNOSI I JAK GO OBLICZYĆ?

Zachowek jest uprawnieniem przysługującym zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Jeżeli uprawniony jest osobą trwale niezdolną do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest osobą małoletnią, należy mu się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.

Głównym celem zachowku jest bowiem zabezpieczenie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie lub nie otrzymali należnego im zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku. Uprawnionym do zachowku przysługuje przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia. Należy przy tym pamiętać, że roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu po upływie pięcioletniego okresu od ogłoszenia testamentu bądź od daty otwarcia spadku, jeżeli mowa jest o uzupełnieniu zachowku. Nadto warto wiedzieć, że wniosek o stwierdzenie nabycia spadku nie może być traktowany jako czynność przerywająca bieg terminu przedawnienia, gdyż orzeczenie o stwierdzenie nabycia spadku nie stanowi żadnego prejudykaty dla orzeczenia o zachowku. W takim wypadku bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z chwilą otwarcia spadku, skoro w tym momencie roszczenie o zachowek staje się wymagalne (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2013 r. III CZP 53/13)

Roszczenie o zachowek przysługuje w pierwszej kolejności małżonkowi i zstępnym spadkodawcy, czyli jego dzieciom. W sytuacji kiedy spadkodawca zmarł będąc osobą bezdzietną, uprawnienia do dochodzenia zachowku mają jego rodzice. Natomiast w sytuacji kiedy dziecko spadkodawcy zmarło przed nim, uprawnienie do dochodzenia spadku uzyskują wnukowie. Nadto zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

Aby ustalić wysokość zachowku, należy także ustalić wartość udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy jego dziedziczeniu ustawowemu. Przy wykonywaniu tych obliczeń należy uwzględnić także spadkobierców niegodnych dziedziczenia oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. Natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Często spotykamy się z sytuacją, w której po osobie zmarłej pozostaje tzw. spadek zerowy, czyli spadkodawca całym swoim majątkiem rozporządził za życia czyniąc darowizny na rzecz wybranego spadkobiercy z pominięciem pozostałych osób z kręgu spadkobierców. W takiej sytuacji również możemy wystąpić z roszczeniem o zachowek przeciwko osobie, która otrzymała darowiznę. Wówczas należy wziąć przy wycenia wartości zachowku stan nieruchomości z dnia dokonania darowizny, ale według ceny z chwili ustalania zachowku. Nadto należy mieć na uwadze fakt, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, liczących wstecz od dnia otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Jak zatem obliczyć zachowek? Spójrzmy na przykłady.

• Zmarł Jan Kowalski, który miał żonę Annę i córkę Irenę. W testamencie, w całości do spadku po sobie powołał swoją żonę Annę Kowalską. Wartość majątku spadkowego wynosi 400 000,00 zł. Córka Irena dziedziczyłaby ze swoją matką Anną po połowie spadku po ojcu. W związku z powyższym, córka Irena odziedziczyłaby po ojcu kwotę 200 000,00 zł, a zatem wysokość przysługującego jej zachowku będzie wynosiła ½ tej sumy, czyli kwotę 100 000,00 zł.
• Zmarła Anna Nowak będąc wdową i mając dwie córki Aleksandrę i Oliwię. Przed swoją śmiercią dokonała darowizny nieruchomości rolnych, których w chwili obecnej łączna wartość wynosi 180 000,00 zł na rzecz córki Aleksandry. Natomiast córka Oliwia nie otrzymała od matki żadnej darowizny i jest osobą posiadającą orzeczenie o trwałej niezdolności do pracy. W momencie śmierci Anna Nowak nie posiadała żadnego majątku. Spadek po zmarłej, na podstawie ustawy nabyły córki w udziale po ½. W związku z powyższym córka Oliwia może domagać się od siostry zachowku z darowizn, które ta otrzymała od matki. Oliwia dziedziczy w udziale ½ po matce kwotę 90 000,00 zł, która wynika z połowy wartości dokonanej darowizny, a zatem wysokość przysługującego jej zachowku będzie wynosiła 2/3 tej sumy, gdyż jest osobą trwale niezdolną do pracy, czyli kwotę 60 000,00 zł.

Ustawodawca w 2023 roku wprowadził nowe przepisy umożliwiające zrzeczenie się zachowku, rozłożenie na raty, odroczenie terminu płatności, a także obniżenie wysokości zachowku. Zgodnie z dodanym art. 997 ze zn. 1 § 1 kodeksu cywilnego, obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. To bardzo ważna zmiana korzystna dla zobowiązanych do zachowku. Nie każdy bowiem ma taką sytuację materialną, w której może sobie pozwolić na zapłatę wysokiej sumy pieniężnej. Rozłożenie zachowku następuje na okres do5 lat, ale ustawodawca przewidział też możliwość odroczenia terminu płatności rat już wymagalnych i zmianę terminu ustalonych lat i tu termin maksymalny to lat 10. Ustawodawca nie wskazał konkretnych przypadków, w których zasadnym byłoby rozłożenie na raty czy obniżenie zachowku, co pozwala sądowi na ocenę indywidualnej sytuacji w odniesieniu do zasad współżycia społecznego oraz dostosowanie rozwiązań, do indywidualnych sytuacji.

POTRZEBUJESZ POMOCY PRAWNEJ? SKORZYSTAJ Z DARMOWYCH PORAD W PUNKTACH NA TERENIE CAŁEJ POLSKI!

Z nieodpłatnej pomocy prawnej oraz nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego skorzystać może:

- każda osoba fizyczna, która potwierdzi stosownym, pisemnym oświadczeniem, że nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej (do pobrania i podpisania w punkcie),

- osoby prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą, niezatrudniające innych osób w ciągu ostatniego roku, co należy potwierdzić dodatkowym oświadczeniem.

Każda osoba, która chce skorzystać z porady, powinna wcześniej umówić się na wybrany dzień i godzinę wizyty w konkretnym punkcie.

Rejestracji można dokonać:

- telefonicznie pod numerem wskazanym na stronie internetowej starostwa lub urzędu miasta na prawach powiatu,

- on-line: za pośrednictwem strony zapisy-np.ms.gov.pl Podczas rejestracji nie trzeba podawać żadnych swoich danych osobowych, ani informować o sprawie, w której potrzebujemy pomocy lub konsultacji.