Pozbawienie i ograniczenie praw rodzicielskich – co oznacza?

Na gruncie Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (KRO) skonstruowane zostały prawa i obowiązki rodziców wobec ich małoletniego dziecka. I choć co do zasady sprawowanie władzy rodzicielskiej oznacza wypełnianie przez rodziców ich praw i obowiązków, to zdarzają się sytuacje, w których prawa te mogą zostać rodzicom bądź rodzicowi odebrane. Ma to miejsce szczególnie w sytuacji, w której rodzice lub rodzic nie wykonują swoich obowiązków wobec dziecka właściwie.

Początek i istota władzy rodzicielskiej.
Władza rodzicielska rozpoczyna się z dniem (od daty) urodzenia się dziecka lub jego uznania i trwa ona aż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości, chyba, że zachodzą przesłanki co do jej ograniczenia lub pozbawienia.
Co do zasady, jak stanowi art. 95 § 1 KRO: „Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw”. Władza rodzicielska, wedle rozumienia tego przepisu, to prawa i obowiązki rodziców względem dziecka, które mają na celu zapewnienie dziecku należytej pieczy i ochronę jego interesów. Innymi słowy, władza rodzicielska daje rodzicom prawo do podejmowania wszystkich decyzji związanych z dzieckiem, w należytym szacunku i poszanowaniu dla tego dziecka.
Kolejne paragrafy art. 95 KRO podkreślają wagę działań rodziców dziecka będącego pod władzą rodzicielską poprzez poszanowanie zdania dziecka przez rodziców przy podejmowaniu decyzji jego dotyczących, działania dla dobra dziecka i w trosce o jego interesy, a także konsultowania się z dzieckiem w ważnych sprawach i wysłuchiwanie jego „rozsądnych życzeń”. Art. 96. § 1 uzupełnia też obowiązki rodziców o troskę o rozwój fizyczny i duchowy dziecka oraz podążanie za jego uzdolnieniami.
Niewłaściwe wykonywanie władzy rodzicielskiej
Co więc może zrobić jeden z rodziców w sytuacji, w której władza rodzicielska jest przez drugiego rodzica wykonywana w niewłaściwy sposób? Bez poszanowania dobra dziecka, w sprzeczności z przyjętymi zasadami społecznymi? Wtedy rodzic lub instytucje uprawnione mogą interweniować w Sądzie Rodzinnym, doprowadzając do ograniczenia, zawieszenia lub całkowitego pozbawienia rodziców lub jednego z nich władzy rodzicielskiej.

Różnice pomiędzy ograniczeniem, a pozbawieniem władzy rodzicielskiej.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej od jej ograniczenia różni się tym, że rodzic pozbawiony tej władzy na mocy wyroku Sądu, nie ma prawa podejmować żadnych decyzji dotyczących dziecka. Ograniczenie władzy rodzicielskiej powoduje natomiast uściślenie zakresu podejmowanych decyzji w sprawie dziecka do tych najistotniejszych np. do wyboru szkoły dla dziecka, do decydowania o wykonaniu danych zabiegów medycznych.
Kto może wystąpić z wnioskiem o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej?
Władza rodzicielska może zostać ograniczona lub rodzic może zostać jej pozbawiony jedynie po przeprowadzeniu właściwego postępowania sądowego. Aby zainicjować sprawę o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej należy:

• jako rodzic mający pełnię władzy rodzicielskiej wystąpić z wnioskiem do właściwego Sądu Rodzinnego,
• będąc przedstawicielem instytucji np. policji, MOPS-u, placówki edukacyjnej, do której uczęszcza dziecko, zawiadomić Sąd Rodzinny o sytuacji dziecka, która godzi w jego dobro.

Sytuacje, w których zasadnym jest wstąpienie o ograniczenie lub pozbawienie rodziców/rodzica władzy rodzicielskiej.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej najczęściej ma miejsce w sytuacji, w której rodzice małoletniego żyją osobno, albo nie mogą się ze sobą porozumieć i wspólnie decydować o sprawach dotyczących dziecka. Dzieje się tak kiedy jeden z rodziców nie uczestniczy w życiu dziecka, nie interesuje się jego rozwojem, nie spędza z dzieckiem czasu, co ma negatywy wpływ na stabilny rozwój małoletniego, Sąd może ograniczyć władzę rodzicielską temu rodzicowi, który swoje obowiązki rodzicielskie zaniedbuje.

Ponadto, często już podczas sprawy rozwodowej (art.106 KRO) Sąd ustala, czy stosunki, które panują pomiędzy małżonkami, dają pewność co do wykonywania władzy rodzicielskiej nad dziećmi po rozwodzie w sposób właściwy. W sytuacji, w której małżonkowie po rozwodzie mieliby zamieszkiwać daleko od siebie (art.107 KRO) lub byli w głębokim konflikcie i nie było możliwości budowania pomiędzy nimi porozumienia na jakimkolwiek polu dotyczącym dziecka, to Sąd może orzec o ograniczeniu władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców do współdecydowania w istotnych sprawach dziecka. Orzekając w tym zakresie Sąd ma na uwadze przede wszystkim dobro dziecka.
Biorąc pod uwagę ocenę sytuacji rodzinnej dziecka, Sąd wnikliwie analizuje, jak wyglądały dotychczasowe kontakty pomiędzy rodzicami w sprawach dotyczących dziecka, czy rodzice umieją współdziałać dla jego dobra. Jeśli Sąd uznaje, że rokowania co do budowania porozumienia i podejmowania decyzji dotyczących spraw dziecka pomiędzy rodzicami, na przyszłość są dobre, Sąd może zostawić władzę rodzicielską obydwojgu rodzicom. Co oznacza, że będą oni mieli oboje wszystkie prawa i obowiązki względem dzieci.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej, uregulowane w art. 111 KRO, jest natomiast instrumentem prawnym najdalej ingerującym we władzę rodzicielską. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może mieć miejsce wtedy, kiedy jeden z rodziców lub obydwoje:

• nadużywają władzy rodzicielskiej;
• zaniedbują w sposób rażący swoje rodzicielskie obowiązki względem dziecka;
• mimo udzielonej pomocy, nie zmieniają swojego postępowania, które doprowadziło do umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej.

Ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest orzekane przez Sąd bezterminowo. Można wnosić o przywrócenie władzy rodzicielskiej w sytuacji, w której zmienią się okoliczności i ustaną przyczyny, które spowodowały ograniczenie lub odebranie władzy rodzicielskiej.

Jak wygląda postępowanie o ograniczenie czy też pozbawienie władzy rodzicielskiej?
Ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej jest możliwe tylko i wyłącznie po przeprowadzeniu postępowania sądowego. Ograniczenie władzy rodzicielskiej często następuje podczas orzekania w sprawie o rozwód lub w postępowaniu prowadzonym przez Sądem Rodzinnym zainicjowanym w tym celu. Rozpoczęcie sprawy może nastąpić na skutek złożenia wniosku przez jednego z rodziców lub z urzędu, jeśli zachodzą uzasadnione okoliczności, iż dany rodzic nie realizuje obowiązków rodzicielskich w sposób zgodny z dobrem dziecka. Sąd Rodzinny przeprowadza wówczas postępowanie dowodowe, dopuszcza dowód z przesłuchania świadków (np. krewnych dziecka, sąsiadów), może także powołać biegłych (np. psychologów lub psychiatrów, itp.). Podczas wydawania rozstrzygnięcia Sąd Rodzinny zawsze kieruje się wartością nadrzędną jaką jest dobro dziecka.